Кога осумгодишниот Шоаиб* бил ослободен од затворот Седнаја во Дамаск, Сирија, надворешниот свет му бил непрепознатлив. Затворен на само три месеци, заедно со неговата мајка, младиот Шоаиб не можеше да ги препознае птиците, па дури ни сонцето.
„Моето дете не е запознаено со бисквит, сок, птица, па дури и играчка за играње. Не знае да чита и пишува. Тој не го познава своето семејство или неговиот татко. Тој беше сведок како јас, неговата мајка, бев физички и сексуално злоставувана“, изјави мајката на Шоаиб за ТРТ Ворлд.
Приказната на Шоаиб е една од илјадниците. Според извештајот објавен од Сирискиот центар за човекови права (СЦХР) минатиот месец, вкупно 5.298 деца биле приведени или насилно исчезнати од 2011 година, а вкупно 30.293 деца ги загубиле животите.
Тој беше затворен заедно со неговата мајка, која беше обвинета дека зборувала против режимот. Иако таа не беше директно вклучена во протестите, нејзиното апсење беше поттикнато од вмешаноста на други членови на семејството во демонстрациите.
Силување и секојдневно мачење
Слични ужаси ѝ се случија и на 31-годишната Нур ал Хусеин*, кој исто така беше затворена во затворот Седнаја. Таа беше уапсена пред пет години за учество во демонстрации кои повикуваа на слобода и пад на режимот, тогаш предводен од Башар ал Асад.
„Вооружени луѓе ме одведоа во затворот Седнаја со врзани очи, каде што заедно со другите затвореници бевме подложени на малтретирање, силување и секојдневно мачење без милост. Исто така, бевме принудени да гледаме масовни егзекуции на главниот плоштад во затворот, ширејќи ужас во нашите и душите на останатите затвореници и притвореници“, изјави таа за ТРТ Ворлд.
Ал Хусеин додаде дека била тепана со стапови и подложена на електрични шокови, така што таа ги признала измислените обвиненија за транспортирање оружје на силите против Асад. Кога одбила, била фрлена во самица на 15 дена. Од соседната соба, смрдеата на смртта и труповите не можеше да се избегне.
„Кога излегов од затворот на 8 декември, дознав дека мојот сопруг се оженил со друга жена и заминал во Туркије со моите деца. Досега не сум можела да ги видам и тоа само ги зголеми моите страдања и болести“, рече таа.
Шоаиб, неговата мајка и Нур ал Хусеин се само неколку од безбројните Сиријци кои излегуваат од затворите со физички и психолошки лузни.
По години брутална граѓанска војна и падот на режимот на Башар ал Асад, Сирија се бори со тешката задача да ја обнови не само својата физичка инфраструктура, туку и уништените животи на својот народ - лузни за кои ќе бидат потребни години за да се залечат.
Здравствен систем во урнатини
Сирискиот здравствен систем, некогаш извор на регионална гордост, денес е во распад.
Според извештајот на Светската здравствена организација (СЗО) од 2023 година, над 50 отсто од здравствените установи во земјата се или нефункционални или сериозно оштетени. Основните лекови остануваат дефицитарни, поради уништувањето на фармацевтските компании за време на војната и кратењата на владините финансирања што принудија многу болници и установи да се затворат.
Масовниот егзодус на медицинските работници за време на конфликтот ја остави земјата без персонал на критично ниво. До 2015 година, повеќе од половина од 30.000 лекари во Сирија ја напуштија земјата, а ситуацијата само се влоши.
Додека ограничените медицински ресурси се однесуваат на физичките повреди, земјата е жалосно неподготвена да се справи со кризата на менталното здравје што се појавува со нејзините последици. Години на мачење, глад и изолација оставија десетици илјади длабоко трауматизирани.
Многу неодамна ослободени затвореници од озлогласените затвори како Седнаја не можат да се вратат во нормален живот. Тие раскажуваат ужасни мачења, бескрајни денови во темнина и неизбежна траума од гледањето како умираат колеги затвореници.
43-годишниот Џамал помина четири години во Седнаја. Тој опишал трпење физичка и ментална тортура, вклучително и принудување да спие покрај трупот на колегата два дена.
„Често ме соблекуваа гол и ме тепаа затворските чувари. Ова беше редовна тортура. Исто така, нѐ држеа гладни и не дозволуваа да спиеме во затворот. Најлошиот дел беше да издржиме студ, а потоа да бидеме казнети ако излеземе на сонце“, изјави тој за ТРТ Ворлд.
Џамал заболел од туберкулоза за време на неговиот престој во затвор, а чуварите честопати му ги задржувале лековите. Сега слободен, го прогонува несоница и длабоки психолошки рани.
Страв и изолација
Валаа ал Балан, специјалист за психолошко советување од Алепо, објасни дека пациентите што таа ги гледа, а кои излегуваат од затвор, се во состојба на шок. Некои дури страдаат од клаустрофобија и инсистираат да се лекуваат на отворен простор.
„Преживеаните страдаат од многу психолошки проблеми, кои се манифестираат во нивното постојано чувство на страв и изолација, како резултат на состојбата на дисперзија и загуба што ја доживуваат по нивното ослободување“, изјави таа за ТРТ Ворлд.
Таа нагласи дека Сиријките се тие кои се соочиле со најтешките хуманитарни услови во притворните центри на режимот. Издржување секојдневно насилство, сексуално вознемирување кое често завршувало со силување и тортура што често доведувало до смрт.
Други ранливи групи на психолошки болести се оние кои изгубиле членови на семејството, преживеани во притвор, раселени лица, жени и деца кои страдаат од повторена траума. Работниците од првата линија, како што се волонтерите во спасувачките тимови, исто така се изложени на голем психолошки притисок.
Најчести психолошки болести се опсесивно-компулсивно растројство, напади на паника и анксиозност. Покрај тоа, луѓето страдаат и од депресија и посттрауматско стресно нарушување.
Влијанието на војната се протега надвор од затворите. Билал (33) остана парализиран по ракетен напад во Идлиб минатата година. Живеел во импровизиран камп кога нападот му го уништил животот.
„Имаше време кога сакав да учам и да станам доктор. Но војната ме остави трауматизиран. Прво ја изгубив сопругата, а потоа останав парализиран. Не знам што да правам понатаму во животот“, изјави тој за ТРТ Ворлд.
Општествена стигма
Ал Балан истакна дека стигмата за менталното здравје останува значајна пречка за закрепнување. Заблудата дека менталната болест изразува слаба личност или недостаток на волја, ги тера луѓето да чувствуваат срам или страв да признаат дека имаат ментални проблеми.
Во текот на 13 години конфликт во Сирија приоритет беше итната здравствена заштита пред менталното здравје, што резултираше со сериозен недостиг на услуги за ментално здравје, особено на северозапад, каде насилството продолжува.
Извештајот од 2022 година на Сириско-американското медицинско друштво покажа дека помалку од еден процент од здравствените установи во Сирија нудат поддршка за ментално здравје. Со малку обучени психолози или психијатри во земјата, товарот паѓа на преоптоварените општи лекари.
Светската здравствена организација проценува дека речиси еден милион луѓе во регионот се погодени од некоја форма на нарушување на менталното здравје. Додека некои меѓународни организации се вклучија за да понудат поддршка за справување со растечката криза на менталното здравје, тоа е далеку од доволно.
Групите како Лекари без граници (МСФ) и Меѓународниот комитет за спасување (ИРЦ) обезбедуваат основни здравствени услуги во камповите за внатрешно раселените лица, но овие напори се минимални.
Итно се потребни насочени програми за поддршка на менталното здравје и рехабилитација за справување со психолошката траума за да се изгради отпорност и да се обезбеди холистичка грижа за раселените популации и долгорочните затвореници.
Канцеларијата на Обединетите нации за координација на хуманитарни прашања објави дека досега оваа година се обезбедени само 25 отсто од потребните 4,1 милијарди долари за планот за хуманитарен одговор во северозападна Сирија.
Здравствениот сектор се соочува со финансиски дефицит од 471 милион американски долари, при што се задоволени само околу 10 отсто од неговите потреби, според Лекари без граници.
Се предупредува дека овој јаз во финансирањето ги става во ризик критичните здравствени услуги, а грижата за менталното здравје најверојатно ќе биде занемарена.
Патот на Сирија кон закрепнување е полн со предизвици, не само во обновата на нејзината уништена медицинска инфраструктура, туку и во решавањето на длабоките психолошки рани нанесени од годините на војна.
За поединци како Шоаиб, неговата мајка и Нур ал Хусеин, кои остануваат зафатени од страв, шок и траума од нивното затворање, иднината изгледа мрачна.
И покрај лекувањето, нивното закрепнување е неизвесно, што го истакнува огромниот психолошки товар на следната генерација на Сирија. Без итна интервенција и меѓународна поддршка, земјата ризикува да го остави својот народ заробен во бесконечен циклус на трауми и очај.
*Имињата се сменети за да се заштити идентитетот
