Скоро 70% од научните публикации се затворени за пошироката јавност односно потребно е да платите за да им пристапите, укажува Организацијата за образование, наука и култура на ООН (УНЕСКО) на Светскиот ден на науката за мир и развој, кој се одбележува секој 10 ноември.
„Замислете што можеме да направиме со потранспарентна наука. Мора да дозволиме слободен проток на истражувачки податоци и идеи“, велат од УНЕСКО.
Од УНЕСКО велат дека 70% од научните публикации се затворени за пошироката јавност односно се „заклучени“ и потребно е да се плати за да се пристапи до нив.
Препораката на УНЕСКО за отворена наука (#OpenScience) поставува пат за премостување на јазот во знаењето и технологијата меѓу земјите.
Светскиот ден на науката за мир и развој ја нагласува значајната улога на науката во општеството и потребата да се вклучи пошироката јавност во дебатите за новите научни прашања. Исто така, ја нагласува важноста и релевантноста на науката во нашиот секојдневен живот.
„Со поблиско поврзување на науката со општеството, Светскиот ден на науката за мир и развој има за цел да обезбеди граѓаните да бидат информирани за развојот на науката. Исто така, ја нагласува улогата на научниците во проширувањето на нашето разбирање за извонредната, кревка планета што ја нарекуваме дом и во правењето на нашите општества поодржливи“, објаснуваат од Обединетите нации (ОН).
Мото на годинешното одбележување на 10 ноември е како основните науки придонесуваат за одржлив развој?
Како основната наука го менува светот
Познато е дека основните истражувања најчесто се водени од љубопитноста. Станува збор за истражување за откривање, поради неговиот акцент на потрагата по знаење, а не на комерцијалните апликации. Основните истражувања доведоа до откритија кои предизвикаа не само нови технологии, туку дури и сосема нови области на науката, како што е геномијата. Некои од овие откритија биле дури и случајни!
Еден од најистакнатите примери за врските помеѓу основните истражувања и општествените промени е транзисторот. Кога првото транзисторско радио излезе на пазарот во раните 1950-ти, тоа беше плод на речиси 50-годишно основно истражување во јавните лаборатории.
Следеше компјутерскиот чип, првото интегрирано коло. Оттогаш, минијатуризацијата на интегрираните кола овозможи да се произведуваат сè помали механички, електронски и оптички уреди: денешните паметни телефони користат милиони минијатурни транзистори за извршување на сложени процеси.
Здравје
Да се има капацитет во основните науки е во интерес и на развиените и на земјите во развој, со оглед на потенцијалот за апликации за поттикнување на одржливиот развој и подигање на животниот стандард. На пример, се поголем број луѓе ширум светот страдаат од дијабетес.
Благодарение на лабораториските студии за начините на кои може да се манипулира со гените за да се создадат специфични протеински молекули, научниците можат генетски да креираат ешерихија коли за производство на синтетички човечки инсулин.
Измислена во 1983 година од американскиот биохемичар Кари Бенкс Малис, полимеразната верижна реакција (PCR) е техника која се користи за копирање на мали сегменти од ДНК.
ПЦР делува како лупа, што го олеснува анализирањето на овие ДНК сегменти и има широк спектар на апликации. Може да се користи за откривање на присуство на бактерии и вируси, како на пример во храната, водата или пациентите.
Во текот на изминатите две години, ПЦР беше користен безброј пати за тестирање на поединци за инфекција со Ковид-19. Исто така, може да се користи за откривање на генетско нарушување или за понатамошно разбирање на еволутивните односи помеѓу различни организми.
Во форензиката, ПЦР може да се користи за да се идентификува криминалец врз основа на примерок оставен на местото на злосторството, како што е фоликулот на косата. Кари Бенкс Малис ја доби Нобеловата награда за хемија во 1993 година за неговото револуционерно откритие.
Зелена хемија
Во хемијата, основните истражувања ги поставуваат основите за „зелени“ апликации како што се безопасни алтернативи на токсичните хемикалии и растворувачи, енергетски поефикасни хемиски процеси, биоразградливи хемикалии и отпад и така натаму. Еден пример на нов материјал кој произлезе од основните научни истражувања е графенот кој има безброј потенцијални примени во индустријата.
Изолиран во 2004 година, графенот е ултра лесен и многу посилен од челикот, но сепак исклучително флексибилен. Графенот може да се вгради во гумени ѓонови, на пример, за да ги направи чевлите поиздржливи.
Дали знаевте дека рамниот екран на вашиот телевизор или мобилен телефон е плод на основно истражување? Откривањето на течни кристали во 1888 година ќе овозможи, повеќе од еден век подоцна, да се израмнат екраните на телевизорите, компјутерите и мобилните телефони, откако ќе се сфати дека течните кристали може да се користат во уредите за прикажување.
Течните кристали за прв пат беа користени во 1960-тите во уредите за оптички слики. Течниот кристал не произведува светлина сам по себе, туку црпи од надворешен извор - како што е задното светло на телевизорот - за да формира слики, што создава ниска потрошувачка на енергија. Како што често се случува во основните истражувања, течните кристали беа откриени случајно.
Енергија
Еден клучен предизвик денес е транзицијата кон чисти форми на енергија. Водородот веќе се користи на индустриско ниво, но водородната енергија речиси целосно се снабдува од јаглен и гас. Претворањето на водата во водород со помош на вештачка фотосинтеза - со разделување на водата (Х2О) на молекули на водород и кислород - може да понуди „зелен“ метод за производство на водородна енергија.
